Joanna Królak
Kraków : Libron, 2020
„Monografia jest (…) próbą odpowiedzi na pytanie: Co ukrywa się za fasadą wielkich widowisk władzy?”. To pytanie (wraz z kilkoma innymi) nasunęło się Autorce „podczas oglądania wielu kronik z lat pięćdziesiątych XX wieku i lektury współczesnych opracowań historycznych dotyczących tej epoki. Często podkreślano w nich teatralny aspekt widowiskowości stalinizmu”.
O tej „teatralnej” stronie pompatycznych inscenizacji komunizmu, o politycznych manifestacjach, wielkich ekspozycjach, o procesach „wrogów ludu” pisano wiele. Autorka próbuje jednak (z powodzeniem!) spojrzeć na kulturę stalinizmu w Czechach z innej, pomijanej dotąd przez badaczy perspektywy. Sygnalizuje to właśnie istotny i wiele wyjaśniający podtytuł, zawierający określenie: performatyczna. Takie ujęcie „daje możliwość przesunięcia akcentów metodologicznych z dominujących dotąd analiz tekstocentrycznych na refleksję nad działaniami i praktykami symbolicznymi” – pisze we Wstępie Joanna Królak. Precyzuje też samo pojęcie „performatywności”, powołując się na Schechnera, „jednego z twórców nurtu performance studies”. Według niego każde wydarzenie można opisywać jako performans. Tak właśnie robi Autorka.
Spoglądając z perspektywy performatycznej opisuje ona reprezentatywne dla epoki typy wydarzeń kulturalnych i politycznych. Przykładem wielkiej propagandowej ekspozycji była Słowiańska Wystawa Rolnicza (w roku 1948); miała ona zapraszać „do wspólnego radosnego świętowania” (rozdział I). Ofiara najgłośniejszego procesu pokazowego w Czechosłowacji, Milada Horáková, została skazana na śmierć (rok 1950). Autorka opisuje to wydarzenie jako drastyczny przykład „przymusu uczestnictwa w procesach pokazowych” (rozdz. II). Także przymusowa bywała w okresie stalinizmu żałoba po śmierci przywódcy, takiego jak np. Klement Gottwald (rok 1953; rozdz. III). Par excellence stalinowską imprezę sportową stanowiła I Ogólnokrajowa Spartakiada (rok 1955) – sztandarowy przykład wyreżyserowanego pokazu radości ludu pracującego (rozdz. IV). Jako „swoisty akt sprzeciwu wobec zastanej rzeczywistości i stosowanej przez władze komunistyczne inżynierii emocji” opisuje Autorka akcje artystyczne Vladimíra Boudníka i grupę Šmidrové (rozdz. V).
W rankingu książek o tej tematyce Wielkie widowiska trafiłyby z pewnością na jedne z pierwszych miejsc! Przejrzysta kompozycja, logiczny wywód i znakomity styl to niebagatelne jej atuty. I oczywiście, last but not least, zebrany materiał. Mniej zorientowani w problematyce będą mogli znacznie poszerzyć swoją wiedzę. Natomiast badacze czeskiego stalinizmu zobaczą go teraz z nowej perspektywy. Performatycznej!
Książka ta umacnia praktyczne, a nie tylko teoretyczne efekty zastosowania „perspektywy performatycznej” do badania rzeczywistości społecznej i historycznej, prezentuje niezwykle interesujące, mało znane, a geograficznie i kulturowo bliskie polskim zjawiska społeczne, polityczne i kulturalne, wreszcie – pobudza do refleksji nad mechanizmami sprawowania władzy i wytwarzania społecznego dla niej poparcia.
Fragment recenzji prof. dr. hab. Dariusza Kosińskiego
dr Joanna Królak – absolwentka filologii czesko-słowackiej na Uniwersytecie Warszawskim. Wykłada literaturę czeską w Instytucie Slawistyki Zachodniej i Południowej UW. W latach 1993–1996 lektorka języka polskiego na Uniwersytecie Karola w Pradze. Autorka monografii Hus na trybunie. Tradycje narodowe w czeskiej powieści historycznej okresu realizmu socjalistycznego (2004) oraz szeregu artykułów o tematyce bohemistycznej. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się na czeskiej kulturze i literaturze XX wieku, zagadnieniach sztuki w systemach totalitarnych i ideologizacji kultury czeskiej w latach 50. XX wieku.
Książka jest dostępna na stronie wydawnictwa Libron.