Zapraszamy serdecznie na debatę Od imperium do państw. Wielość nowoczesności po Imperium Osmańskim, która odbędzie się 6 czerwca (w czwartek), o godz. 17.00 w Ośrodku Kultury Francuskiej UW przy ul. Dobrej 55. Udział w niej wezmą Maciej Falski, Agnieszka Aysen Kaim, Daniel Platek i Tomasz Rawski. Dyskusję poprowadzi Anna Sosnowska.
Po raz drugi w cyklu seminariów z socjologii historycznej zajmiemy się kategorią nowoczesności, tym razem w wyraźniej określonym i umykającym częstokroć podobnej refleksji odmiennym kontekście problemowym, historycznym i geograficznym. Obszarem naszego zainteresowania będzie terytorium Imperium Osmańskiego. Odniesiemy się do problematyki zmiany społecznej i budowy nowoczesnego państwa, bardzo dla dyscypliny ważnej, ale rzadko analizowanej w innych niż zachodnioeuropejski czy północno-amerykański kontekstach historycznych.
Rozważania nad zmianą społeczną w świecie islamu przez lata były zdominowane przez teorię modernizacji, nawet po upadku tego paradygmatu w stosunku do krajów zachodnich. Pojawienie się teorii zwielokrotnionych nowoczesności (multiple modernities) pozwoliło na teoretyczne przeformułowanie starych paradygmatów i włączenie w nurt historii światowej krajów bliskowschodnich. Wiązało się to z dostrzeżeniem czynnika zmiany społecznej, jaki stanowiły prowadzone przez państwo wojny i związany z tym proces centralizacji jego struktur oraz jego rozpadu na obszarach peryferyjnych. W literaturze przedmiotu nowoczesne przemiany instytucji Imperium Osmańskiego rozumiano najczęściej jako dzieje upadku i rozpadu państwa. Nieliczni postulowali, by w zjawisku tym widzieć raczej przemiany formacji państwowej, dostosowującej się do wymogów nowoczesności, zmiany ukierunkowane na dalszą centralizację w obliczu klęsk wojennych i reformy wojskowości. Według Charlesa Tilly’ego modernizacja jest procesem rozszerzania i konsolidacji aparatu biurokratycznego państwa (centralizacji), który prowadzi do rekonfiguracji związków między państwem a społeczeństwem. W przypadku przemian Imperium Osmańskiego trajektorię tego procesu od XVIII wieku wyznaczały głównie wojny z Rosją.
Chociaż centralizacja władzy stanowiła sedno przemian modernizacyjnych zarówno w centrum, jak i na zachodnich peryferiach imperium, w każdym z tych miejsc proces ten przyjmował odmienne oblicze. Grunt pod tę odmienność przygotowało, przybierające na sile od końca osiemnastego wieku, oddalanie się osmańskich Bałkanów – dawnej Rumelii – od Konstantynopola. Peryferie oddalały się od centrum zarówno ekonomicznie, ideologicznie jak i instytucjonalnie. Na południu Bałkanów rosły w siłę miejskie elity handlowe, których lojalność wobec Konstantynopola słabła w miarę postępującej monopolizacji przez nie osmańskiego handlu morskiego. Słabnące i coraz bardziej zadłużone imperialne centrum, wciąż zwiększające podatki, by pokryć koszty utrzymania administracji i armii, mogło się jawić elitom handlowym jako zbędny balast. Znaczenia nabierała też nowa, świecka inteligencja, będąca pod wpływem niemieckiego romantyzmu, w Grecji czy Serbii dająca odpór ideologii ottomanizmu towarzyszącej reformom tanzimatu. Z kolei wraz z pełną instytucjonalizacją systemu milletów, lokalne elity polityczne uzyskały instytucjonalną bazę mogącą się stać podstawą dla roszczeń autonomistycznych/separatystycznych.
W centrum władzy ostatnie dekady XIX stulecia i początek XX wieku były okresem narastającego przekonania elit o konieczności reform. Dokonujące ekspansji na te tereny kraje Europy Zachodniej, czerpiące legitymację z oświeceniowej tradycji i sukcesów rewolucji przemysłowej, określały kierunek bliskowschodniej modernizacji. Procesy konsolidacji władzy w imperialnym centrum były do pewnego stopnia projektem sterowanym i planowanym z zewnątrz, inspirowanym przez zwesternizowane elity. Już w 1806 roku udało się reformatorom stworzyć zręby systemu poboru powszechnego, a w 1826 roku na tyle ograniczono wpływy tradycyjnych formacji wojskowych, że nowa, regularna armia stała się sprawną machiną wojskowa. Strumień spraw administracyjnych przekierowano z urzędów lokalnych do Ministerstwa Finansów i Ministerstwa Edukacji, a podatki rejestrowano i w całości pobierano przez instytucje centralne. Silne instytucje Imperium zagwarantowały powodzenie dalszych reform tanzimatu. Na płaszczyźnie państwa zaznaczył się podział na aparat administracyjny Wielkiej Porty i sułtanat, między którymi zarysował się typowo nowoczesny konflikt między polityką a religią. Jego zwycięzcą okazała się Republika Turcji.
Na osmańskich Bałkanach, będących zachodnimi peryferiami Imperium, lokalne ośrodki władzy mogły w XIX wieku rosnąć w siłę o tyle, o ile potrafiły wykorzystać przestrzeń między stopniowo wycofującym się z regionu Konstantynopolem, a walczącymi o wpływy Wiedniem i Moskwą. Procesy centralizacji w regionie cechowała w efekcie nie-równomierność: w różnych jego częściach rozpoczynały się one w różnych momentach, miały różną siłę i zasięg oddziaływania, a nierzadko posiadały także sprzeczne wektory. Dopiero na początku XX wieku dawna osmańska Rumelia ukonstytuowała się jako regionalne, pełne wewnętrznych napięć pole polityczne: przestrzeń ścierania się kilku scentralizowanych ośrodków władzy, używających polityk nacjonalistycznych jako narzędzia walki zarówno o panowanie polityczne nad poszczególnymi fragmentami terytorium, jak i o panowanie ideologiczne nad masami ludności chłopskiej.
Seminarium będzie zatem próbą przyjrzenia się procesom rozpadu Imperium Osmańskiego. Zastanowimy się, jaka była natura i kierunki zachodzących w nim różnorodnych procesów. Spróbujemy wreszcie rozstrzygnąć kluczowe dla nas pytanie, czy można uznać, że ich efektem było pojawienie się jednego, czy wielu typów nowoczesnej państwowości?